Τίμοθι Γκάρτον Ας*
Καθημερινή , 27-3-2017
Καθώς γιορτάζει τα εξηκοστά της γενέθλια στη Ρώμη αυτό το Σαββατοκύριακο, η Ευρώπη είναι σε κακή κατάσταση. Οι πρόσφατες ιατρικές της εξετάσεις έδειξαν ένα χέρι που πρόκειται να ακρωτηριασθεί (gangraena brexitosa), ένα πόδι που έχει πρηστεί πολύ άσχημα (putinisma ukrainica), μία δερματολογική πάθηση που έχει επεκταθεί σε πολλά άκρα και έχει συνδυαστεί με μία επικίνδυνη αλλεργική αντίδραση (xenophobia populistica), ένα έλκος που της κατατρώει το στομάχι (eurozonitis), καθώς και λογόρροια και απώλεια μνήμης. Ο γιατρός επίσης ανησυχεί ότι ενδέχεται, προσεχώς, να υποστεί καρδιακή προσβολή (σύνδρομο αρρυθμίας Λεπέν).
Οταν η Ευρώπη ήταν 30, στα χρόνια γεμάτα ελπίδα μετά το 1989, οι Ουκρανοί και οι Μολδαβοί, οι Τούρκοι και οι Αιγύπτιοι, όλοι γύριζαν το κεφάλι όταν αυτή η μαγνητικά ελκυστική γυναίκα έμπαινε στο δωμάτιο. Τώρα την αγνοούν. Το χειρότερο από όλα είναι ότι ο σύντροφός της όλων αυτών των ετών μοιάζει να έχει χάσει το μυαλό του (egomania narcissistica trumpica).
Η εικόνα της Ευρώπης ως γυναίκας είναι πιθανότατα παλιά όσο η ίδια η λέξη. Ο αναγνώστης ενδεχομένως θυμάται ότι η Αντζελίνα Τζολί της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας απήχθη από έναν κατά συρροήν σεξουαλικό παραβάτη ονόματι Δία, που μεταμορφώθηκε σε ταύρο. Ωστόσο, η Ε.Ε. –η σημερινή «Ευρώπη»– μοιάζει περισσότερο με τη θαυμάσια εικόνα του χαρτογράφου του 16ου αιώνα Σεμπάστιαν Μούνστερ, την Europa regina (βασίλισσα Ευρώπη), το κορμί της αποτελούμενο από πολλές ευρωπαϊκές χώρες και περιοχές. Η Ευρώπη του Μούνστερ είναι μία κάπως επιβλητική κυρία, με κορώνα, σταυροφόρο σφαίρα και σκήπτρο, αλλά και με πολλά ξεχωριστά μέρη. Η Ευρώπη ως ένα έθνος είναι ένα αποκύημα των ονείρων των φεντεραλιστών και των εφιαλτών των ευρωσκεπτικιστών, δεν είναι η πραγματικότητα.
Εδώ είναι που ξεκινά το πρόβλημα με κάποιες από τις συνταγές των γιατρών στις Βρυξέλλες. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, των εξέχοντα Λουξεμβούργιο γαστρεντερολόγο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ και την πρόσφατη Λευκή Βίβλο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με τον ενδιαφέροντα υπότιτλο «Σκέψεις και σενάρια για την Ε.Ε. του 2025» (τέλος δηλαδή στη διεύρυνση;). Παρουσιάζει βοηθητικά πέντε σενάρια με μεστούς τίτλους: «συνεχίζουμε κανονικά», «τίποτα περισσότερο από την ενιαία αγορά», «αυτοί που θέλουν περισσότερα κάνουν περισσότερα», «κάνουμε λιγότερα με πιο αποδοτικό τρόπο», «κάνουμε μαζί πολύ περισσότερα».
Αλλά απογειώνεται για τη χώρα τού ποτέ ποτέ με την ιδέα ότι ένας ευρύς διάλογος σε επίπεδο πολιτών σε όλη την Ευρώπη θα καταλήξει σε αυτό που ο κ. Γιούνκερ μετριοπαθώς αποκαλεί την «ομιλία μου για την Κατάσταση της Ενωσης τον Σεπτέμβριο του 2017», και από εκεί σε «μία πορεία δράσης που θα παρουσιασθεί εγκαίρως για τις ευρωπαϊκές εκλογές του 2019». Λες και σύσσωμη η ευρωπαϊκή ήπειρος αναμένει με κομμένη την ανάσα την ομιλία του Γιούνκερ, όπως την αντίστοιχη του προέδρου των ΗΠΑ.
Πρόκειται για πολιτική χωρίς την πολιτική. Ενα πιο ρεαλιστικό χρονοδιάγραμμα θα έμοιαζε κάπως έτσι: ακολουθώντας το καλό παράδειγμα των Ολλανδών ψηφοφόρων, που την περασμένη εβδομάδα αντιστάθηκαν στον λαϊκισμό του Χερτ Βίλντερς, οι Γάλλοι ψηφοφόροι θα συσπειρωθούν στο δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών στις 7 Μαΐου και θα αποσοβήσουν ένα καρδιακό επεισόδιο με τη μορφή της Μαρίν Λεπέν για την Ευρωπαϊκή Ενωση. Το θέμα του ελληνικού χρέους θα παραπεμφθεί με κάποιον τρόπο για μετά τις γερμανικές εκλογές της 24ης Σεπτεμβρίου. Αποφεύγεται μία πολιτική ή/και τραπεζική κρίση στην Ιταλία.
Αν αυτή η άσκηση επιβίωσης πετύχει –και είναι μεγάλο «αν»–, τότε ίσως μία συμμαχία πρόθυμων εθνικών ηγετών, σε συνεργασία με τους τρεις «προέδρους» και τους θεσμούς τους (Συμβούλιο, Επιτροπή και Κοινοβούλιο), θα μπορέσει να χαρτογραφήσει μία πορεία ανάκαμψης για την Ε.Ε. από το 2018 και μετά.
Η περίπλοκη αλήθεια είναι ότι η Ευρώπη χρειάζεται μία ποικιλία θεραπειών, η καθεμία βασισμένη σε μία προσεκτική διάγνωση του συγκεκριμένου προβλήματος – είτε είναι το Brexit, ο λαϊκισμός, η Ευρωζώνη, η ρωσική παρέμβαση στην Ουκρανία, η Ευρωζώνη, το δράμα των προσφύγων, η διολίσθηση της Τουρκίας στη δικτατορία ή η ζωή με τον Ντόναλντ Τραμπ. Κάποιες από τις θεραπείες απαιτούν δράση σε επίπεδο Ε.Ε., ή άλλων ομάδων: της Σένγκεν, για παράδειγμα, όσον αφορά τα εξωτερικά σύνορα, ή του ΝΑΤΟ, όταν το ζήτημα είναι η υπεράσπιση των βαλτικών χωρών από την υβριδική απειλή της Ρωσίας του Πούτιν.
Σε ό,τι αφορά την εσωτερική λειτουργία της Ε.Ε., η καλύτερη λύση συνδυάζει το τρίτο και το τέταρτο σενάριο του κ. Γιούνκερ: «Αυτοί που θέλουν περισσότερα κάνουν περισσότερα» και «κάνοντας λιγότερα πιο αποδοτικά». Αλλά η μάχη για την Ευρώπη θα κερδηθεί ή θα χαθεί στην εθνική και την περιφερειακή πολιτική σκηνή των πολλών της μερών, με τις διαφορετικές τους γλώσσες και ύφη.
Εξαρτάται από τους Γάλλους, τους Γερμανούς και τους Ιταλούς πολιτικούς, διανοουμένους, καθηγητές και επιχειρηματικούς ηγέτες για τη μεταρρύθμιση και τη συνεχιζόμενη πορεία της Ε.Ε., στην εγχώρια πολιτική τους διάλεκτο. Το ίδιο ισχύει και για τους Βαλλόνους και τους Φλαμανδούς, τους Ισπανούς και τους Καταλανούς, τους Ιρλανδούς και, ναι, τους Αγγλους.
Εκεί που οι ευρωπαϊκές πολιτικές προκαλούν βλάβη, πρέπει να το λέμε και να τις αλλάζουμε. Αλλά οι πολιτικοί που δραστηριοποιούνται σε εθνικό επίπεδο πρέπει να σταματήσουν να επιρρίπτουν στις Βρυξέλλες την ευθύνη για καθετί που πηγαίνει στραβά και να πιστώνονται οι ίδιοι ό,τι πηγαίνει καλά. Πρέπει να ακούσουν προσεκτικά τις μυριάδες των δυσαρεστημένων ψηφοφόρων, να αναπτύξουν πολιτικές που θα απευθυνθούν στις έγνοιές τους, και να τις επικοινωνήσουν με μία απλή, θελκτική γλώσσα που θα φτάσει στα αυτιά όσων είναι εγκλωβισμένοι στα κλειστά κυκλώματα του διαδικτυακά αναπαραγόμενου λαϊκισμού. Οπως κάθε πολιτική κοινότητα, η Ε.Ε. θα επιβιώσει μόνο αν αρκετοί από τους πολίτες της –και τους λαούς της– θέλουν να επιβιώσει.
Στα εξήντα της, η Ευρώπη είναι σε κακή κατάσταση. Αλλά έχει ζωή ακόμα. Η θέληση να γίνει καλύτερα και η πίστη στον εαυτό της είναι ο μισός αγώνας. Και πάντα βοηθάει η διατήρηση της αίσθησης του χιούμορ.
*Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και κάτοχος του Διεθνούς Βραβείου του Καρλομάγνου.