Τασούλα Καραϊσκάκη
Η Καθημερινή, 05/09/2021
Γιατί είναι τόσο δύσκολο να είναι κανείς λογικός; Να αφήσει τη λογική να καθοδηγήσει τις αντιλήψεις, τις αποφάσεις, τις πράξεις του; Να δεχθεί ότι η γνώση μας για τον κόσμο στηρίζεται στην επιστήμη –που άλλωστε εμπεριέχει την αμφισβήτηση– και στον ορθό λόγο; Ισως διότι μας χαρακτηρίζει από καταβολής έθνους ο ανορθολογισμός – δεν κατευθύνονται, ανέκαθεν, όλα από εξωτερικά μυστικά κέντρα και σκοτεινά διευθυντήρια; Ισως διότι το ανορθολογικό στοιχείο περνά υπόγεια, δεκαετίες τώρα, μέσα στο ορθολογικό και το αλλοιώνει… Ο ορθολογισμός μας αδυνατεί να προσφέρει μια βάση για γενική συνεννόηση διότι ένα σημαντικό μέρος του παραμένει μονολιθικό, μη αυτοκριτικό, αθέατο…
Μένουμε, όσον αφορά τα πανδημικά δεδομένα, όλο και πιο πίσω από τους εταίρους μας. Δεν λέει να κοπάσει το κύμα ανορθολογισμού, το οποίο δεν έχει ευθέως φιλοσοφικό αλλά μάλλον αμπελοφιλοσοφικό περιεχόμενο. Δηλαδή δεν σχετίζεται με τον εμπειρισμό ή τον ρομαντισμό, δεν έχει να κάνει με τη συγκινησιακά φορτισμένη προσέγγιση της ζωής και των κανόνων που τη διέπουν, αλλά με την άρνηση της πραγματικότητας, με τη ροπή στην παραβίαση των κανόνων της λογικής, με τη φυγή σε επιστημονικοφανείς εύπεπτες παρα-θεωρίες, σε τερατολογίες. Δεν συνδέεται τόσο με τον μυστικισμό, με την πίστη σε ένα ξεχωριστό πεδίο πέρα από εκείνο που ψηλαφίζουμε διά των αισθήσεων και του λόγου, όσο με την εύκολη αποδοχή των ψευδών ειδήσεων και των αβάσιμων δοξασιών που επιβεβαιώνουν τις προκαταλήψεις μας, με τον αβασάνιστο ενστερνισμό του ανεδαφικού και του παραλόγου. Εξεις του νου που εκπορεύονται από τη λειψή μας εκπαίδευση στον ορθολογισμό –ο ορθός λόγος καλλιεργείται, διδάσκεται–, από την τάση μας να μην εμβαθύνουμε στα δεδομένα, να μη μοχθούμε πνευματικά, να γενικεύουμε, να απορρίπτουμε εύκολα ό,τι απαιτεί δυσάρεστες παραδοχές· και με τον τρόπο αυτό απαλλασσόμαστε και από την όποια ευθύνη.
Σε εποχές κρίσης ο ορθολογισμός εξυγιαίνει τις απόψεις, μεταθέτει την πηγή της «αλήθειας» από το ένστικτο ή τα τρολ στο γεγονός, προσφέρει κλειδιά κατανόησης του κόσμου που αλλάζει. Είναι –σύμφωνα με κοινωνιολόγους, εξελικτικούς ψυχολόγους, νευροεπιστήμονες– η πυξίδα σε δύσκολες πορείες. Η δεξιότητα να ξανασκέφτεσαι αυτό που σκέφτηκες, να υποβάλλεις σε λογικό έλεγχο νέες πληροφορίες, προτάσεις, λύσεις, πράξεις, αποφάσεις και να τις τροποποιείς, ενίοτε σώζοντας εαυτόν ή τον κόσμο. Όμως έχει αγκάθια, δεν τίθεται εύκολα στο επίκεντρο της ζωής. Παγκοσμίως. Υιοθετείται αποσπασματικά, ηττάται από το θυμικό, υποχωρεί όταν αμφισβητηθούν οι οικείες ιδέες. Στη δημόσια σφαίρα, γίνεται στόχος ενός μηδενιστικού λαϊκισμού που θεωρεί ύποπτες όλες τις ηγεσίες, όλες τις ελίτ, όλους τους θεσμούς, όλους τους υψηλούς λειτουργούς. Μήπως, τελικά, η κυριαρχία του παραλογισμού αποδεικνύει την αποτυχία του ορθολογισμού;
Όμως η ζωή είναι αδύνατη χωρίς λογικά συστήματα. Το ζήτημα είναι αυτά να βελτιωθούν, όχι να απορριφθούν, να οικοδομηθεί μια ορθολογική, όχι μια στρεβλά εξορθολογισμένη κοινωνία, ώστε να γνωρίζει ο καθένας πότε αμφισβητεί και πότε εμπιστεύεται, πότε ουριοδρομεί προς την Εδέμ και πότε παγιδεύεται στην κόλαση. Ο ορθός λόγος είναι υπερόπλο, μπορεί κανείς να κάνει και καλή και κακή χρήση του, να βάλει σε τάξη το χάος ή να εξορθολογίσει τα σφάλματα, να απελευθερώσει ή να μετατρέψει τη ζωή σε φυλακή, να λυτρώσει ή να σκοτώσει, π.χ. τους ηλικιωμένους, με την υπολογιστική ρομποτική σκέψη της «λογικής» δραστικής μείωσης των αυξημένων δαπανών υγείας…
Ορθολογισμός και ανορθολογισμός δεν έχουν πάντα ένα σαφές περιεχόμενο ούτε χωρίζουν τον κόσμο σε δύο καθαρά μέρη. Αποκτούν ανάλογα με τη χρήση, πλήθος συμπαραδηλώσεων. Επειτα, συχνά, τόσο οι εκρήξεις ανορθολογισμού όσο και οι συνετές στρατηγικές επιβίωσης καταλήγουν όψεις του ίδιου αδιεξόδου. O ορθός λόγος δεν είναι τυφλοσούρτης και πανάκεια στον σημερινό κόσμο των ακραίων αντιφάσεων και της σύγχυσης, όπου είμαστε όλο και λιγότερο βέβαιοι για τις θεραπείες του φανατισμού, του αυταρχισμού, της έλλειψης αίσθησης ορίων, του σχετικισμού και της αδιαφορίας απέναντι ακόμη και στη βαρβαρότητα. Έπειτα, η γνώση είναι απέραντη, τα αχαρτογράφητα πεδία ατελείωτα και οι άμεσες αποφάσεις συχνά λαμβάνονται πάνω σε ένα πλέγμα αβεβαιοτήτων και πιθανοτήτων. Ο ορθολογισμός είναι απαραίτητος αλλά δεν αρκεί, χωρίς τη διανοητική δύναμη της πραότητας των ηθών, τη συνεργασία και τον πόλεμο των ιδεών, τη σύνθετη αντιμετώπιση των δεινών. Ωστόσο αποτελεί τη μόνη βέβαιη αρχή του μίτου των σωτήριων πράξεων.