Παύλος Παπαδόπουλος
Η Καθημερινή, 03/12/2018
Στις 24 Νοεμβρίου 2017 ακούστηκαν πυροβολισμοί στην Oxford Street του Λονδίνου. Περαστικοί και καταναλωτές άρχισαν να τρέχουν προσπαθώντας να απομακρυνθούν. Μέσα από το Twitter και το Facebook μεταδόθηκε η είδηση ότι βρίσκεται σε εξέλιξη τρομοκρατική επίθεση στον ομώνυμο σταθμό του μετρό και στο πολυκατάστημα Selfridge’s. Ειδικές δυνάμεις της αστυνομίας εμφανίστηκαν στην περιοχή μέσα σε έξι λεπτά, αλλά διαπιστώθηκε ότι δεν είχε συμβεί τίποτα. Το Λονδίνο δεν δεχόταν τρομοκρατική επίθεση και δεν ακούστηκαν ποτέ πυροβολισμοί. Ομως ο πανικός είχε εξαπλωθεί παντού. Εννέα άνθρωποι τραυματίστηκαν και μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο. Χρειάστηκε πάνω από μισή ώρα για να αποκατασταθεί η ηρεμία. Τι ήταν αυτό που προκάλεσε τόση αναστάτωση;
Πρόκειται για το φαινόμενο που ο Γουίλιαμ Ντέιβις αποκάλεσε «Nervous Statesis» στο ομώνυμο βιβλίο του που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο (εκδ. Jonathan Cape). Ολα ξεκίνησαν από έναν καβγά μεταξύ δύο μεθυσμένων σε μια ασφυκτικά γεμάτη πλατφόρμα τρένων στον σταθμό του μετρό της Oxford Street. Ανθρωποι που βρίσκονταν κοντά στο συμβάν οπισθοχώρησαν απότομα χτυπώντας άλλους, με αποτέλεσμα να εκδηλωθεί ένα φαινόμενο ντόμινο βεβιασμένων κινήσεων, που «ανέβηκε» στις σκάλες και εξαπλώθηκε μέχρι τα πεζοδρόμια στην επιφάνεια του δρόμου. Ελάχιστοι ήταν οι αυτόπτες μάρτυρες της βίαιης φιλονικίας. Οσοι βρίσκονταν λίγα μέτρα πιο πέρα ερμήνευσαν τις κινήσεις όσων ήθελαν να απομακρυνθούν από την εστία της σύγκρουσης ως σημάδι ότι και οι ίδιοι έπρεπε να τρέξουν για να σωθούν. Προεξόφλησαν ότι αυτή η αναστάτωση δεν μπορούσε παρά να οφείλεται σε τρομοκρατική επίθεση και με τα smartphones που κρατούσαν στα χέρια τους έσπευσαν να «ανεβάσουν» στα social media ότι «άκουσαν πυροβολισμούς».
Οι αιτίες
Το συμβάν δεν είναι μόνο χαρακτηριστικό της συναισθηματικής φόρτισης που επικρατεί στο Λονδίνο, όπου οι πολίτες βρίσκονται σε μόνιμη επαγρύπνηση που αρχίζει να θυμίζει τη ζωή σε εμπόλεμη ζώνη λόγω της μνήμης τρομοκρατικών επιθέσεων που έχουν εκδηλωθεί στο παρελθόν. Οφείλεται ταυτόχρονα στο φαινόμενο της καταγραφής, της μετάδοσης και του σχολιασμού των γεγονότων σε πραγματικό χρόνο που εξασφαλίζουν τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα (smartphones) και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media). Η μετάδοση των γεγονότων σε πραγματικό χρόνο αναγκάζει τους πολίτες να αντιδράσουν «συναισθηματικά» και υπό συνθήκες πανικού μπορεί να παρασυρθούν σε μια αυθόρμητη παραγωγή ψευδών γεγονότων («πυροβολισμοί») και στη διάδοση ψευδών ειδήσεων («τρομοκρατική επίθεση»). Η επιτάχυνση της ροής πληροφοριών υπογραμμίζεται από τον καθηγητή Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργο Αλεβιζόπουλο. «Το άτομο ως μονάδα σε μια κοινωνία που φαίνεται απειλητική, κυρίως λόγω της απροβλεπτότητάς της, αντιδρά με συναισθηματικό τρόπο βασισμένο σε ένα ασαφές ένστικτο. Η ταχύτητα παροχής και εναλλαγής των ερεθισμάτων-πληροφοριών κάνει τα νεότερα δεδομένα που προστίθενται ξένα και δυνάμει απειλητικά για το άτομο. Η ταχύτητα (εισροής νέων δεδομένων) αποτελεί αντιξοότητα ως προς την ορθολογική επεξεργασία τους».
Η διευθύνουσα σύμβουλος της διαφημιστικής εταιρείας Newtons Laboratory Κατερίνα Σάββα επισημαίνει πως ανεξάρτητα από την επιτάχυνση της ροής νέων πληροφοριών, «σε κάθε διαδικασία επιλογής που συμμετέχουμε υπάρχει πάντα ένα συναισθηματικό υπόβαθρο που έχει παίξει καθοριστικό ρόλο. Οι νέες έρευνες στις νευροεπιστήμες έδειξαν ότι τραυματισμοί στο κέντρο του εγκεφάλου που ελέγχει τα συναισθήματα οδηγούν σε καθολική αδυναμία λήψης αποφάσεων. Αυτή η συνειδητοποίηση επηρέασε τον τρόπο οργάνωσης όλων των διαπραγματεύσεων. Οι διαπραγματευτές που εξακολουθούν να οδηγούν μια διαπραγμάτευση σε μια αντιπαραβολή λογικών επιλογών θεωρούνται αδύναμοι και ξεπερασμένοι». Σε αυτή την παρατήρηση συμφωνεί ο αντιπρόεδρος της Ν.Δ., Κωστής Χατζηδάκης. «Αλίμονο στον πολιτικό που πιστεύει ότι κέρδισε τη μάχη επειδή παρουσίασε έναν “τετράγωνο” συλλογισμό. Απευθυνόμαστε σε ανθρώπους που δεν έχουν μόνο μυαλό, αλλά και καρδιά.
Επομένως δίπλα στη λογική χρειάζεται η ευαισθησία. Αυτό ισχύει περισσότερο σε μεσογειακούς λαούς, όπως ο δικός μας».
Πώς έπεσε η Μέρκελ
Το πρόβλημα, βέβαια, είναι ότι όλοι οι λαοί γίνονται σήμερα όλο και περισσότερο «μεσογειακοί». Η Δύση βιώνει την αποδυνάμωση της διάκρισης ανάμεσα στον πόλεμο και στην ειρήνη λόγω των διαρκών εκστρατειών (Αφγανιστάν, Ιράκ, Συρία κ.α.) που προκαλούν μεταναστευτικά κύματα, αλλά και των τρομοκρατικών γεγονότων και των κάθε λογής επιθέσεων μίσους. Η κατάσταση αυτή συνδυάζεται με τη νέα τεχνολογία πρόσληψης της πραγματικότητας σε πραγματικό χρόνο (real time) με αποτέλεσμα για πρώτη φορά στην ιστορία ένας απλός καβγάς να μεγιστοποιηθεί σε μαζική αναστάτωση σε μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του κόσμου, το Λονδίνο. Κάτι παρόμοιο παρατηρήθηκε στη Γερμανία. Ερευνα του βρετανικού Πανεπιστημίου Γουόρικ έδειξε ότι τα εγκλήματα μίσους κατά των προσφύγων στη Γερμανία είναι ευθέως ανάλογα με τη χρήση του Facebook. Στις γερμανικές περιοχές όπου το Facebook έχει περισσότερους χρήστες διαπράττονται περισσότερα εγκλήματα μίσους. Η ταχύτητα της πληροφορίας και του σχολιασμού μέσω του Facebook για τη δολοφονία Γερμανού πολίτη από δύο μετανάστες, έναν Σύρο και έναν Ιρακινό, που έγινε στις 26 Αυγούστου στην ανατολική πόλη Τσέμνιτζ, προκάλεσε κύμα διαδηλώσεων με τη συμμετοχή φιλοναζιστών. Οι διαδηλώσεις ήταν τόσο ογκώδεις ώστε η αστυνομία απέτυχε να τις ελέγξει.
Η αντιμεταναστευτική δυσφορία που συσσωρεύεται τα τελευταία δύο χρόνια στη Γερμανία μετασχηματίστηκε σε μαζική αποδοκιμασία των παραδοσιακών κομμάτων εξουσίας στις κρίσιμες τοπικές εκλογές του φθινοπώρου. Σε αυτό το φαινόμενο οφείλεται εν μέρει η ραγδαία αποδυνάμωση της Αγκελα Μέρκελ και η πρόσφατη ανακοίνωση για την επικείμενη παραίτησή της από την ηγεσία των Χριστιανοδημοκρατών. Η Γερμανίδα καγκελάριος, με την πολιτική ανοιχτών συνόρων του 2016, χαρακτηρίστηκε «σύμβολο παγκοσμιοποίησης» και βρέθηκε σε δυσαρμονία με τους ψηφοφόρους σε μια εποχή που οι λαοί επιστρέφουν στο έθνος-κράτος. Γιατί επιστρέφουν; «Θεωρούμε ότι μια ενιαία παγκόσμια ομάδα δεν εξυπηρετεί την επιβίωση της “δικής μας ομάδας” γιατί την αποσυνθέτει μέσα σε ένα ενιαίο σύνολο», εξηγεί ο κ. Αλεβιζόπουλος. «Η ιδέα της παγκόσμιας ομάδας γίνεται αντιληπτή ως απειλή, γιατί ακυρώνει τις βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις μας για την έννοια της εγγύτητας».
Η κατάρα του Facebook
Σύμφωνα με σειρά από μελέτες των τελευταίων τριών ετών, το κοινωνικό δίκτυο που δεσπόζει παγκοσμίως, το Facebook, λανθασμένα υποδείχθηκε ως μοχλός επέκτασης της παγκοσμιοποίησης, αφού δεν ενώνει, αλλά αντίθετα διασπά και κατακερματίζει την ανθρωπότητα σε αμέτρητες επιμέρους «εγγύτητες». Κατακερματίζει παράλληλα την ίδια την αλήθεια σε αμέτρητες «ισοδύναμες αλήθειες». Υπάρχουν εκατομμύρια ξεχωριστά Facebook που λειτουργούν σαν παράλληλα σύμπαντα με τους δικούς τους νόμους και τις δικές τους αλήθειες χωρίς να έχουν μεταξύ τους καμία επαφή. Η διαβρωτική δύναμη του Facebook οφείλεται στο γεγονός ότι όχι μόνο διαμορφώνει «ασφαλείς χώρους» όπου συγκεντρώνονται και δυναμώνουν συλλογικότητες μίσους και παραλογισμού, αλλά ότι αυτές οι συλλογικότητες του παραλόγου μπορούν να ενεργοποιήσουν την εκδήλωση γεγονότων που δεν θα συνέβαιναν ποτέ εάν δεν υπήρχε το Facebook.
Μέσα από τον μηχανισμό θετικής ανατροφοδότησης του Facebook (το κουμπί «μου αρέσει») τα μέλη μιας ομάδας, που υπό άλλες συνθήκες θα παρέμεναν σιωπηλά και στο περιθώριο, επικυρώνουν το ένα τις πεποιθήσεις του άλλου με αποτέλεσμα οι πεποιθήσεις αυτές να αποκτούν ισχύ και κύρος αντίστοιχο της αλήθειας – ακόμα και αν πρόκειται για ακραίες θεωρίες συνωμοσίας. Στη συνέχεια επενεργούν στην πραγματικότητα και τη μεταβάλλουν ριζικά. Με άλλα λόγια, το Facebook απέδειξε ότι υπήρχε ένα ανεξάντλητο απόθεμα μίσους, πρωτογονισμού και παραλογισμού στην ανθρωπότητα. Αυτό το σκοτεινό δυναμικό δεν εκφραζόταν γιατί είχε τεθεί σε καραντίνα από τον σύγχρονο μηχανισμό κατασκευής και επιβολής της αλήθειας, που είναι η επιστημονική σκέψη, η οποία διαδέχθηκε τη θρησκεία και τη μαγεία. Το Facebook έδωσε τη δυνατότητα στις μάζες να σπάσουν τις αλυσίδες της επιστήμης.
Εμβόλια και χρέος
Παραδείγματα; Απειρα. Οι γελοίες δοξασίες κατά των εμβολίων έχουν εξελιχθεί σε «αντιεμβολιαστικό κίνημα», που απειλεί τη δημόσια υγεία σε πολλές χώρες του κόσμου. Οι άλλοτε περιθωριακές φαντασιώσεις περί «διαγραφής του χρέους» και η παράκρουση περί «ανθρωπιστικής κρίσης» άρχισαν να υιοθετούνται από μια κρίσιμη μάζα πολιτών, με αποτέλεσμα να κοντέψουν να οδηγήσουν την Ελλάδα σε εθνική καταστροφή και σε πραγματική ανθρωπιστική κρίση.
Η κρίση εθνικισμού που ξεκίνησε από περιθωριακές ομάδες της Δεξιάς και της Ακροδεξιάς στη Μ. Βρετανία κατέληξε στο δημοψήφισμα υπέρ του Brexit. Οι μέχρι πρότινος αστείες «συναισθηματικές» πεποιθήσεις (που υποδαύλιζαν έντεχνα οι εταιρείες πετρελαίου) ότι η κλιματική αλλαγή δεν έχει σχέση με την ανθρώπινη δραστηριότητα αναβαθμίστηκαν σε «έγκυρη αλήθεια» ισοδύναμη με την αλήθεια που εκπορεύεται από επιστημονικά δεδομένα. Αυτό συνέβαλε στην εκλογή στην προεδρία των ΗΠΑ ενός από τους αρνητές της κλιματικής αλλαγής (του Ντόναλντ Τραμπ) ο οποίος με τη σειρά του αρνείται να πάρει έκτακτα μέτρα για την αντιμετώπιση της μεγαλύτερης υπαρξιακής απειλής για την ανθρωπότητα.
Οι ομάδες διάδοσης εναλλακτικών αληθειών και οι ευθύνες της επιστήμης
Ζούμε μια συνολική κρίση της λογικής. Αυτό δεν είναι μόνο έργο των social media. Η ίδια η επιστήμη ευθύνεται εξίσου γι’ αυτό. Για παράδειγμα, το ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) είναι ανεπαρκές για να ορίσει την οικονομική ανάπτυξη σε μια εποχή έκρηξης της ανισότητας, αλλά παρ’ όλα αυτά εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως το «απόλυτο μέτρο» ευημερίας.
Οπως τόνισε χαρακτηριστικά ο συχνά αιρετικός επικεφαλής οικονομολόγος της Τράπεζας της Αγγλίας Αντι Χαλντέιν, αν το 10% του εθνικού εισοδήματος που κατέχει το 1% του πληθυσμού αυξηθεί μέσα σε ένα χρόνο κατά 50% και το υπόλοιπο 90% του εθνικού εισοδήματος που κατέχει το 99% του πληθυσμού δεν αυξηθεί καθόλου τότε οι πολιτικοί θα πανηγυρίζουν ότι η χώρα πέτυχε «ισχυρή ανάπτυξη 5% του ΑΕΠ», ενώ την ίδια στιγμή το 99% δεν θα έχει βιώσει καμία οικονομική πρόοδο. Δεν είναι τυχαίο ότι το Brexit ψηφίστηκε περισσότερο σε θύλακες της Βρετανίας όπου ίσχυε ακριβώς το παραπάνω φαινόμενο. Συμπέρασμα;
Καθώς η πραγματικότητα γίνεται ολοένα και πιο σύνθετη, τα επιστημονικά εργαλεία τους χθες δεν επαρκούν για τη ρεαλιστική αποκωδικοποίησή της και γι’ αυτό επικρατούν μοντέλα ερμηνείας τα οποία στηρίζονται στην ενεργοποίηση του συναισθήματος.
Οι θεωρητικοί θεμελιωτές των σύγχρονων κρατών, όπως ο φιλόσοφος του 17ου αιώνα Τόμας Χομπς, επέμεναν ότι χωρίς τον διαχωρισμό του συναισθήματος από τη λογική, οι κοινωνίες κινδυνεύουν να αναλωθούν σε εσωτερικές συγκρούσεις. Οι ειδικοί σε κάθε κλάδο αναγνωρίστηκαν ως φρουροί και εγγυητές της λογικής έτσι ώστε άνθρωποι που δεν έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους να συμφωνούν και να υπακούν σε έναν στοιχειώδη κώδικα συνύπαρξης.
Οταν όμως οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί επιμένουν ότι ευημερεί μια κοινωνία που συμπιέζεται οικονομικά, τότε οι πολίτες αποδεσμεύονται από το άρρητο συμβόλαιο να πειθαρχούν στον ορθό λόγο και αρχίζουν να συνασπίζονται μέσα από τα social media σε ομάδες παραγωγής εναλλακτικών αληθειών. Κάτι παρόμοιο συνέβη τη δεκαετία του ’30, όταν οι ναζί αποδοκίμαζαν την «εβραϊκή επιστήμη», δηλαδή τη φυσική του Αϊνστάιν και την ψυχανάλυση του Φρόιντ.
Σήμερα φθάσαμε στο σημείο που η λογική δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή αν δεν κατορθώσει να κινητοποιήσει τις κοινωνίες «συναισθηματικά». Ο ψύχραιμος και αποστασιοποιημένος γιατρός που μιλάει για τα εμβόλια θεωρείται αλαζονικός και μέλος των ελίτ. Είναι αναγκασμένος «να δείξει συναίσθημα» για να ξαναγίνει αποδεκτός και να πείσει τους δύσπιστους ότι πρέπει να εμβολιαστούν.
Το συναίσθημα και η λογική ενώνονται, πλέον, σε ένα ρευστό και ενιαίο συνεχές που καθορίζει τις σύγχρονες δημοκρατίες και την ίδια τη ζωή μας. Κάπως έτσι τρέχουμε για να διασωθούμε από απειλές που δεν υπήρχαν μέχρι εμείς οι ίδιοι να τις επινοήσουμε.