Athens Voice
3 Σεπτεμβρίου 2021
Τον αρχέγονο τρόμο αραιώνω
με δευτερόλεπτα ονείρου
τον καθημερινό πανικό
με στιγμιαίο ουρανό.
Με τους υπέροχους στίχους της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ από την ποιητική της συλλογή «Συνταγή ζωής» ο Νίκος Θέμελης μού εμπιστεύθηκε την επιδείνωση της υγείας του. Με αυτόν τον τρόπο έδειξε για άλλη μια φορά το μεγαλείο της ψυχής του. Δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του αναλογίζομαι ξανά πως οι συγκεκριμένοι στίχοι συμπύκνωναν την ιδιοσυστασία του. Αποτύπωναν τη στάση ζωής του, τον χαλκέντερο χαρακτήρα του, το στοχαστικό του πνεύμα.
Ο Νίκος Θέμελης δεν υποτιμούσε τη ζοφερή πραγματικότητα. Ούτε όμως επαναπαυόταν. Τη μελετούσε. Την αντιπάλευε με τα όπλα της αναζήτησης και της ανατροπής. Έτσι συλλογιζόταν το παρόν και το μέλλον πέρα από τους αχρείαστους μύθους. Αντιλαμβανόμενος τη γενικότερη πολιτισμική υστέρηση, δεν διατηρούσε μονάχα την απαραίτητη απόσταση. Βρισκόταν και σε διαρκή διανοητική και πολιτική εγρήγορση.
Η δίψα του για γνώση ήταν αστείρευτη. Άλλωστε, πίστευε πως η δύναμή της σε κρατά νέο. Τα ενδιαφέροντά του δεν είχαν όρια. Η προσωπικότητά του πολύπλευρη. Το ταλέντο του αστείρευτο. Σε αντίθεση με τους αμέτρητους μονοκαλλιεργητές της εποχής μας, εκείνος ξεχώριζε για την ικανότητά του να συνδυάζει δημιουργικά την πολιτική, την επιστήμη, τη συγγραφή, την τέχνη. Ουσιαστικά, τις θεωρούσε ζωτικές συνιστώσες της ανθρώπινης ύπαρξης. Τις έβλεπε ως αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινότητάς του, ισορροπώντας επιτυχώς μεταξύ των αναγκών και της ελευθερίας. Εξάλλου, δεν στεκόταν στα τρέχοντα. Ούτε άφηνε τα μικρά να τον καθορίζουν. Το πλεονέκτημά του ήταν ότι τα συνέδεε με τα μείζονα.
Ο ρεαλισμός και ο μύθος για τον Νίκο Θέμελη συνυπήρχαν διαλεκτικά στη βάση μιας μεγάλης αλήθειας. Ο ρεαλισμός του παρέπεμπε στον ορθολογισμό, υπερβαίνοντας μανιχαϊστικά στερεότυπα. Ο μύθος του δεν έκρυβε ένα ψέμα. Και πολύ περισσότερο δεν στηριζόταν σε ψευδείς συνειδήσεις. Εξ ου και ο ίδιος δεν υποτασσόταν στη λογική των πραγμάτων. Αλλά επιζητούσε πάντα την αναμόρφωσή τους. Μπόλιαζε τη θεωρητική αναζήτηση με την πολιτική δράση.
Πρωτίστως, υπήρξε διανοούμενος με ανοιχτούς ορίζοντες. Ο κοσμοπολιτισμός του τον κρατούσε μακριά από περίκλειστους και μίζερους κόσμους. Αποστρεφόταν το δηλητήριο του εθνικισμού, την εχθροπάθεια και τη μισαλλοδοξία. Η προοδευτική σκέψη και τα προσωπικά του βιώματα τον ώθησαν να αποδέχεται τις αλήθειες των άλλων. Κατέφυγε στην πολιτική βλέποντας τη ως εργαστήριο ιδεών. Το σοσιαλδημοκρατικό πρόταγμα ήταν γι’ αυτόν φύτρα ενός κοινωνικοοικονομικού μοντέλου οργάνωσης με επίκεντρο τον άνθρωπο.
Γνωρίζοντας, το 1981 στις Βρυξέλλες όπου εργαζόταν στις υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, τον Κώστα Σημίτη πίστεψε ότι ο τότε υπουργός Γεωργίας θα μπορούσε να ενσαρκώσει μια σοσιαλδημοκρατική στρατηγική για την Ελλάδα. Αν και ήξερε πως η προσδοκία του αυτή είχε απέναντι της μια ισχυρή εθνοκεντρική αντίληψη, επέμενε στη μετεξέλιξη του ΠΑ.ΣΟ.Κ. σε ένα σύγχρονο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Επιπλέον, θεωρούσε την πρωθυπουργία Σημίτη καταλύτη για την ευρωπαϊκή στροφή της χώρας, η οποία θα εγκατέλειπε επιτέλους τη διαχρονική εθνική της αμφιταλάντευση ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή.
Το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα για τον Νίκο Θέμελη δεν υπήρξε μονάχα μια κινούσα ιδέα. Αποτέλεσε και πηγή έμπνευσης. Ενεργοποίησε μνήμες. Τον ώθησε στα βαθιά νερά της αυτοσυνειδησίας. Τον έβαλε στον πειρασμό της αποκρυπτογράφησης της συλλογικής μας ταυτότητας. Ο δρόμος της συγγραφής ήταν αναπόφευκτος. Του επέτρεψε να συνδυάσει την ευρυμάθεια με τις εμπειρίες του. Επιχείρησε καταδύσεις στην Ιστορία μακριά από απολιθωμένες ιδεοληψίες, εθνικές αυταρέσκειες, μονομέρειες και μυθεύματα. Ανασύροντάς τη από το παρελθόν, την κατέστησε επίκαιρη. Στα βιβλία του αποτυπώνεται η ανάγκη υπέρβασης της πολιτισμικής μας υστέρησης.
Το πλούσιο υλικό που κουβαλούσε από μικρός στις αποσκευές του έγινε η πρώτη ύλη του λογοτεχνικού του έργου. Στα μακρινά ταξίδια των πρωθυπουργικών αποστολών στο εξωτερικό αφιέρωνε ατελείωτες ώρες, δουλεύοντας τους χαρακτήρες των ηρώων του και την πλοκή των ιστοριών του. Η διαχείριση παράλληλα μεγάλων πολιτικών υποθέσεων, ως επικεφαλής του στρατηγικού σχεδιασμού του πρωθυπουργού, τον βοηθούσε να εμβαθύνει περαιτέρω στις προσεγγίσεις του, αναζητώντας μια αρμονική σχέση του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον.
Αν και επί πολλά χρόνια βρέθηκε στο κέντρο της ζώσας πολιτικής, κράτησε ιδιότυπη σχέση μαζί της. Προέτασσε τη βιοπολιτική, αρνούμενος τη βιοεξουσία, έχοντας επίγνωση των επικίνδυνων ιών που αυτή γεννά και διασπείρει. Μένοντας προσηλωμένος στον γόνιμο χώρο των ιδεών και του αναστοχασμού, μπόρεσε να διατηρήσει μια ιδανική απόσταση από τους μηχανισμούς της εξουσίας. Αντίδοτα του η ζωγραφική, η λογοτεχνία, η μουσική, αλλά και η μαγειρική.
Ο Νίκος Θέμελης με το έργο και τη δράση του κατέδειξε πως οι φωτεινοί δρόμοι της ζωής μάς προστατεύουν από τη διανοητική, πνευματική, αισθητική, ηθική και πολιτική ξηρασία. Μας βγάζουν από την παθογόνο υστέρηση. Οδηγούν στη δημιουργία. Ανοίγουν νέους ορίζοντες.
Ο συγγραφέας της Ανατροπής, της Αναζήτησης, της Αναλαμπής, της Αναχώρησης, της Συμφωνίας των Ονείρων και άλλων αξιόλογων έργων μας εμπότισε με την κουλτούρα του κοσμοπολιτισμού ως αναστοχαστής του εκσυγχρονιστικού προτάγματος.